“A. Ali Ural’la Kitap Yolculukları” 2. Dönem 2. Ders Notları

“A. Ali Ural’la Kitap Yolculukları” 2. Dönem 2. Ders Notları

Mantıku’t -Tayr – Feridüddin Attar

A. Ali Ural, kitap yolculuğumuzun ikinci dersinde şair, mutasavvıf Feridüddin Attar’ı ve onun Mantıku’t -Tayrisimli eseri ışığında; bir yolculuğu, kuşların yolculuğunu anlatıyor...

İnsanoğlu kendisiyle yüzleşmekten korkar. Bu nedenle bu yüzleşmeyi ehlileştirmek, evcilleştirmek için hayvanları ve bitkileri kullanır. Feridüddin Attar, bu kitabı 837 sene önce yazmış. Bu kitap 837 sene önce yolculuğa çıkmış ve bize ulaşmıştır. Attar, 12. ve 13. yüzyıllar arasında yaşamıştır. Asıl ismi Muhammed’dir. Nişabur’da doğmuştur ve asıl mesleği hekimlik, eczacılıktır bu yüzden “Attar” mahlasını kullanmış, tasavvufla ilgilenmiştir. 1194 yılındaysa vefat etmiştir. 

Tasavvufa giriş hikâyesi ise şöyledir: Dükkânının önünde bir adam durmaktadır. Attar adama ne yaptığını sorar. Adam, ben yükü hafif biriyim dünyadan geçer giderim asıl sen kendi ağır yükünle nasıl geçeceksin, der. Attar, nasıl geçeceksin bu dünyadan diye sorar? Adam, bu sırtımdaki hırkayı çıkarır başımın altına yastık yapar ve canımı teslim ederim der ve bunları söylerken canını teslim eder. Son sözü ise “Allah” olmuştur. 

Attar onu dükkânından çıkarıp yeni bir merkeze taşıyan bu olay sonrasında ilmin ve hikmetin izini sürmüş; Irak, Şam, Mısır, Mekke, Medine, Hindistan ve Türkistan’ı gezmiştir. Şiir dilini kuşanıp mesnevi ve gazeller yazmıştır. Ona göre tasavvuf ve şiir için gerekli olan şey “aşk”tır. Kendi deyimiyle “Aşk’a perdeleri yakan bir dert lazımdı ve derde tek derman yine derdin kendisiydi.”

Attar, en meşhur eseri olan Mantıku’t -Tayr’ı hayatının son kısmında neşretmiştir. Burada kuşların yolculuğa çıkmamak için mazeretleri anlatılır ama bunlar aslında kuşların değil insanların mazeretleridir. Tasavvuf yolunda, kâmil insan olma yolunda bazen insan önüne engelleri kendi koyar.

İlâhiname, 6500 beyitlik bir mesnevidir. Bir hükümdarın altı oğluna dünyada en çok elde etmek istedikleri şeyleri sorması ve onların da sırasıyla cevap vermelerini anlatır hikâye. İnsanın ihtiraslarını temsil eden arzular etrafında gelişen hikâye, babanın bunların manasızlığını göstermesiyle nihayetlenir.

Esrârnâme: Attar’ın ilk tasavvufi mesnevisidir. Yirmi altı bölüme ayrılan eser, küçük hikâyelerden meydana gelmiştir.

Muṣîbetnâme: 5740 beyitlik bir mesnevi olup Cevâbnâme adıyla da bilinir. Attar’ın tasavvufi görüşlerini ve fikrî dünyasını en düzenli şekilde aksettiren mesnevisidir. Kırk bölüme ayrılan eserde salikin önce melekler arasında ve öteki dünyada, sonra da bu âlemde dolaşması, peygamberlere başvurması daha sonra duygu, hayal ve akıl ile ruha giderek bunlara Allah’ı sorması, neticede Allah’ı kendi içinde bulması hikâye edilmiştir.

Dîvân: Mesnevilerindeki tasavvufi fikirleri lirik bir tarzda ifade ettiği eseridir. On bin beyitlik divanın henüz ilmî bir neşri yapılmamıştır.

Tezkiretü’l-Evliya: Büyük sufilerin hâl tercümelerinden bahseden ve bazı sözlerini nakleden mensur bir eserdir. Osmanlı döneminde çokça tercümesi yapılmıştır. Attar’ın çok tanınmış ve birçok dile çevrilmiş olan bu eserinin sonradan istinsah edilen bazı nüshalarına yirmi beş sufinin hâl tercümesi daha eklenmiştir. Attar bu eseri, dünya ehli, ahiret ehlini unutmasın diye yazmıştır. 

Pendname: Bir öğüt kitabıdır. Ahlak kurallarını mesnevi tarzda ortaya koyan eserde hüzün ve keder insanın gelişimine katkıda bulunması açısından övülür.

Hüzün ve keder kulların azığıdır. Gam, ferah arayanlara yoldaşlık eder.  Ey güzel huylu dört tabiat vardır ki bütün yaratılmışların çirkinidir. Birincisi, hasettir bir nevi kindir. İkincisi ucub gelir üçüncüsü öfkeyi yenememek, dördüncüsü kıskançlıktır. Toprak olmadan önce toprak gibi yüce gönüllü ol.

Kuşların dili, kuş dili Mantıkut Tayr ise doğu edebiyatının en değerli ve güçlü kitaplarından biridir. Tasavvufi, şiirsel bir derinlik, harikulade benzetmeler ve nefis bir kurgu vardır. Kendisinden önce yaşamış şair mütefekkir ve yazarlarla ilgili bilgiler de bulabileceğimiz bu eserde Attar, sanatkârane bir üslupla bilgiyi dönüştürmüştür. 

Eserin başında münacat yer alır. Büyük yazarlar şairler eserlerine Allah’ı överek ve ona boyun eğerek başlarlar. Ardından naat yer alır ve burada Peygamber Efendimiz övülür. Sonra ise dört halifenin övülüşü vardır. Bu üç aşama İslam ve divan edebiyatının geleneklerinden biridir. Eserinde şiirsel bir dille, Hüdhüd’den başlayarak bütün kuşları selamlar ve onları över. Hüdhüd’ü kuşların yol göstericisi olarak görür. 

Ey doğru yolu gösteren, ey hakikatte her vadinin haber çavuşu olan Hüdhüd merhaba…

Feridüddin Attar, burada varlık birliğini yani vahdetivücut inanışını anlatır. Otuz kuş ile tasavvuf yoluna girenleri, Hüdhüd ile mürşitleri, Simurg ile Allah’ın zuhur ve tahayyülünü anlatır.

Attar, Hüdhüd’ün ağzından anlattığı hikâyelerle halka cevaplar verir. Bu hikâyelerde zekâ ve buluş gücünü görürüz. Attar, halk hikâyelerine her zaman önem vermiştir. İnsanın hakikat arayışını konu edinmiştir. Dolayısıyla bu kitapta çokça soruyla karşı karşıya kalırız. Kuşlar bizim yerimize o soruların muhatabı olur.

Bu divana dert sahibi ol da gir! Canını siper ette bu meydana öyle gel. Muratsızlık sana gıda olmadıkça nasıl dirilir ki. Derdin sana dermanıdır.

• Bazı kuşlar ve temsil ettikleri:

Bülbül: Aşk demektir. Güle aşıktır ve yolculuk teklif edildiğinde derdinin sadece gül olduğunu söyler. 

Dudu: Tûti kuşudur, Türkçede papağan olarak bilinir. Konuştuğu için beden kafesindeki ruhu temsil eder. 

Keklik: Gagası kırmızıdır ve mücevhere düşkündür. Asıl hedefi kıymetli mücevher bulmaktadır. Hüdhüd ona, geçici bir heveste olduğunu asıl zenginliğin Allah’a ulaşmak olduğunu söyler.

Hüma: Yüksekte uçan bir kuştur ve devlet kuşu olduğuna inanılır. Yüksekten uçması gururdur. Makam ve mevki sahibi olmak ister.

• Kitapta kuşların geçtiği vadilerden bazıları:

Talep vadisi: Talep olmadan ilim olmaz. O yüzden ilim öğrenene talebe denir.

Aşk vadisi: Aşk olmadan istek zayıf kalır.

Marifet vadisi: Yemeği azaltmak, sözü azaltmak ve uykuyu azaltmak bize marifet kazandırır.

Tevhid vadisi: Allahtan başka bir olmadığını anladığınız an gerçek özgürlüğe kavuşmuş olursunuz. Kul burada olgunlaşır.